Ndërsa fotografohet, por edhe gjatë bisedës, Jaap de Hoop Scheffer (74 vjeç), tund kokën disa herë nga salla e xhamit të konferencave në drejtim të kopshtit të brendshëm.
“Këtu qëndron frymëzimi im”. Studentët në kampusin e Universitetit Leiden në Hagë (Holandë), janë ulur atje duke shijuar pushimin e tyre dhe diellin.
Si profesor i marrëdhënieve ndërkombëtare dhe praktikës diplomatike, ish-ministri holandez i Punëve të Jashtme dhe ish-Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s (2004-2009), nuk është nga ata që mund të qëndrojnë në punët e tij. Lufta që shpërtheu në Evropë më 24 shkurt e ka mbërthyer.
Ai ndjek nga afër zhvillimet. Pushtimi rus i Ukrainës ka ndryshuar gjithashtu mënyrën se si ai jep mësim.
“Me brezin e ri, që është këtu jashtë, po zhvilloj debate më intensive për lirinë, luftën dhe paqen. Kjo vlen për ata të rinj, por edhe për vajzat e mia, të cilat tani janë në të dyzetat. Kjo është një fije shprese që mund të nxjerrim nga këto tmerre: që ata të kuptojnë se liria nuk është falas. Për të gjithë ne, kjo liri është fituar në jetën tonë – edhe për mua, unë jam i vitlindjes 1948 – por nuk duhet aq shumë për të hedhur në erë gjithë këtë liri”.
Lufta e Putinit ka bërë që Finlanda dhe Suedia të duan të anëtarësohen në NATO. Ju ndoshta nuk do ta kishit imagjinuar këtë në ditët tuaja të NATO-s.
Jo, nuk ishte aspak kështu në atë kohë. Të dy vendet ishin partnerë shumë të vlerësuar të NATO-s. Ata morën pjesë në Afganistan. Aty ku kishte nevojë për të punuar së bashku, kjo ndodhi. Në të njëjtën kohë ishte e qartë: ata nuk donin të bëheshin anëtarë, pikë. Më kujtohen bisedat e gjata me presidenten e atëhershme finlandeze, Tarja Halonen. Ajo ishte shumë kritike ndaj NATO-s. Kjo e bën atë kaq të veçantë që ato vende tani duan të bëhen anëtare.
Turqia anëtare e NATO-s është penguese. Presidenti Erdogan i sheh të dyja vendet shumë mikpritëse për refugjatët kurdë. A do ta bllokojë vërtet atë hyrje?
Mendimet e mia shkojnë në vitin 2009, kur pasardhësi im ishte në agjendë. Kandidati në atë kohë ishte ish-kryeministri danez, Anders Fogh Rasmussen. Ai kishte pasur ato trazira me karikaturat e Muhamedit (karikaturat në një gazetë daneze zgjuan zemërimin e myslimanëve në Evropë dhe më gjerë).
Presidenti i atëhershëm turk, Abdullah Gül, u ul në tryezën time dhe Erdogan ishte në Ankara (në atë kohë ende si kryeministër). Erdogan arriti ta detyronte Gyl që të bllokonte emërimin e Rasmussen, me moton: ‘Ai është një njeri shumë i fortë anti-islam’. Kjo mori një gjysmë nate negociatash, me presidentin Obama personalisht. Ai ishte në shënjestër: pati një bujë të menjëhershme në samitin e tij të parë të NATO-s.
Çmimi që Turqia fitoi në atë kohë ishte një ndihmës Sekretar i Përgjithshëm me kombësi turke. Këtë herë Erdogan shpreson – mendoj – të marrë çmimin në formën e, për shembull, zhbllokimit të dërgesave të armëve amerikane F-16 dhe F-35 në Turqi.
Ato janë bllokuar, sepse Turqia ka blerë edhe sisteme ruse kundërajrore S400, gjë që natyrisht është e padëgjuar në NATO.
Erdogan do të kërkojë një shpërblim dhe ndoshta do ta marrë atë. Por ai nuk do të krijojë aq shumë telashe sa të krijojë barriera serioze për anëtarësimin suedez dhe finlandez.
Ndërkohë, Moska po mbyll të gjitha llojet e tubacioneve të naftës dhe gazit në Finlandë dhe rusët po kërcënojnë me kundërmasa ‘ushtarako-teknike’. Sa serioze është kjo?
Nuk e di se çfarë do të thotë Putin me këtë. Ai bëri një deklaratë mbresëlënëse se anëtarësimi i Finlandës dhe Suedisë në NATO në vetvete nuk është aq i pakëndshëm. Ai thjesht nuk dëshiron infrastrukturën e NATO-s në tokën e tyre. E kuptoj që as Finlanda nuk e dëshiron këtë. Ajo që mund të imagjinoja, është se Putini po kalon në provokime: sulme kibernetike, luftë hibride.
Zgjerimi i NATO-s është pikërisht ajo që Putini nuk donte. A nuk është një gabim i madh strategjik nga ana e tij?
Kam frikë se i gjithë operacioni i tij ushtarak do të përfundojë në një gabim strategjik. Por kur e them këtë, menjëherë mendoj se ka aq shumë vuajtje të patregueshme njerëzore që i bashkon, saqë vështirë se mund ta thuash me sy të lirë. Ajo që po ndodh atje është e tmerrshme. Shpresoj që ato krime kundër njerëzimit dhe ato krime lufte të mos rrëshkasin në faqet e fundit të gazetave, ndërsa mësohemi më shumë me atë luftë. Ajo që po ndodh tani në Donbas, është një luftë me intensitet të lartë me pasoja të tmerrshme njerëzore.
De Hoop Scheffer-it i kujtohet shpesh samiti i çrregullt i NATO-s i prillit 2008 që u zhvillua nën udhëheqjen e tij në kryeqytetin rumun Bukuresht, në ‘pallatin e shpërfytyruar’ të ish-diktatorit Çaushesku (“as kjo nuk ndihmoi në aspektin e atmosferës”).
Sekretari i Përgjithshëm nga Holanda, më pas u kap mes presidentit të SHBA-ve, George Bush Jr., i cili donte që Gjeorgjia dhe Ukraina të anëtarësoheshin shpejt në NATO dhe liderët gjermanë dhe francezë, Merkel dhe Sarkozy, të cilët ishin shumë më të rezervuar.
U deshën konsulta të ethshme të minutës së fundit. Teksti i kompromisit që doli, ishte se Gjeorgjisë dhe Ukrainës iu paraqit anëtarësimi në NATO, si një gjë e kryer, por pa një afat kohor konkret.
Ai premtim ishte i papranueshëm për presidentin Putin (gjithashtu i pranishëm në Bukuresht) dhe ai e bëri të ditur: De Hoop Sheferit iu dha goditja e plotë. “Nuk është ora ime më e mirë”, e cilësoi atëherë ai samitin e NATO-s.
“Bush shkoi kundër këshillave të tre prej këshilltarëve të tij kryesorë. Ata më kishin thënë më parë: ‘Jaap, ne nuk do të hyjmë në luftë me Rusinë për Ukrainën me NATO-n.’ Përshtypja ime është se Bush është diskutuar nga zëvendëspresidenti i tij, Dick Cheney.
“Sidoqoftë, pata një bisedë të vështirë me Putinin. Filloi me frazën që nuk ngurroi ta thoshte: “Më mirë të flas me gruan tënde, sesa me ty’. Një natë më parë, në darkë, ai ishte ulur pranë gruas sime. Nuk e di nëse e ka menduar me shaka”.
“Duke parë mbrapa atë angazhim ndaj Gjeorgjisë dhe Ukrainës, ishte – por e kam thënë edhe më parë – një vendim i pafat. Unë them se Putini kapi çdo argument dhe çdo tekst për të vazhduar qëllimin e tij: ‘Unë dua që perandoria ime të rikthehet’. Por këtu atij iu dha një mundësi e mrekullueshme”.
De Hoop Schefer rrëfen një tjetër episod me presidentin rus: “Më tha: ‘Nuk më shkon mirë, nëse jam i sinqertë. Është e vërtetë që në krye janë krerët e shteteve dhe qeverive të NATO-s. Por si sekretar i përgjithshëm, ju jeni drejtuesi dhe ndërmjetësi, kjo është edhe në ADN-në time. Zakonisht arrini marrëveshje në prag të një samiti të tillë. Nëse kjo nuk funksionon, atëherë jeni vërtet zhgënjyes’. Ishte një përvojë vërtet e keqe më pas”.
“Më kujtohet gjithashtu se Putini foli në mënyrë shumë nënçmuese për Ukrainën në atë kohë. Gjatë Këshillit NATO-Rusi, që pasoi menjëherë samitin e NATO-s, ai foli për ‘vetëm një territor’, një copë tokë të parëndësishme. Më pas, kancelarja Merkel e goditi me ‘pambuk’. Megjithëse ajo ishte kundër angazhimeve të gjera për Ukrainën, mbajti një qëndrim të ashpër kundër Putinit kur ai tha gjëra nënçmuese”.
A nuk është konflikti aktual jo vetëm ushtarako-gjeopolitik, por edhe një luftë kulturore, midis Perëndimit tonë liberal, me theksin në rritje të diversitetit, dhe Rusisë konservatore-kristiane, e cila ka një neveri të madhe ndaj tij?
Putini me të vërtetë mendon se shoqëritë tona janë të kalbura. Më fliste shpesh për ‘Canal Parade’ dhe ‘Gay Pride’ në Amsterdam. ‘Ju jeni nga Holanda, apo jo, vendi ku martesat e të njëjtit seks janë të shfrenuara’, më thoshte ai.
Ai gjithashtu filloi një herë të fliste, publikisht me kryeministrin Rutte (gjatë një konference për shtyp në prill 2013 në Amsterdam) për ‘Martijn’, shoqatën për pedofilinë për të cilën ishte bërë bujë në atë kohë. ‘Ju vini nga një vend ku pedofilia është e ligjshme, apo jo?’ Pa kuptim sigurisht. Por botëkuptimi i tij nuk i përshtatet martesës dhe krenarisë së homoseksualëve. Në sytë e tij, shoqëritë tona janë moralisht të falimentuara.
Lufta jo vetëm që ka ringjallur NATO-n, por gjithashtu ka forcuar bashkëpunimin në mbrojtje të BE-së. Si e shikoni këtë?
Pozitive. Kjo krizë e bën Bashkimin Evropian të kuptojë se duhet të jetë në gjendje të veprojë në mënyrë të pavarur në fushën ushtarake. Pastaj duhet të mendojmë për skenarë të tillë, si destabiliteti në Ballkanin Perëndimor. Nuk mund t’i bihet ziles në Uashington dhe të kërkoni ndihmë.
Arsyeja e dytë është pak më shqetësuese: Nuk e dimë se kush do të jetë në Shtëpinë e Bardhë pas vitit 2024. Nëse lexoni se çfarë ka thënë Donald Trump privatisht për NATO-n dhe Evropën… Mos prisni deri në janar 2025 për të filluar të mendoni për skenarë.
Për sa më përket mua, pyetja më e rëndësishme gjeopolitike për momentin është: si po zhvillohen marrëdhëniet midis Amerikës dhe Kinës? Më pas pyes menjëherë: si e pozicionojnë veten evropianët?
a.m/dita
