Bedri Islami
Mbi romanin “ Kolerë në kohën e dashurisë” të Namik Dokles
Në letërsinë e çdo vendi, dhe Shqipëria nuk bën përjashtim, përkundrazi, ndodh jo rrallë që disa shkrimtarë vijnë të pajisur me bagazhin tejet të veçantë të ngjarjeve, bëmave, ndodhive, shenjave dhe veçorish të viseve të tyre të vendlindjes. Sado të larguar prej saj, atyre u flet çdo gjë që u ka mbetur në kujtesë prej zanafillës; u duket sikur tërë lulet e skajbotës janë në luginat e vendit ku kanë lindur, se jeta ka rrjedhë ndryshe, me një ritëm tjetër, u duket sikur vetëm aty dhe askund tjetër vajzat duken kaq ëndërrore , sikur kanë marr fijet e hënës për të bërë gërshetat, dhe, “ të thurnin flokët nga fijet e hënës ishte njëra nga ëndrrat e vajzave dhe nuseve të fshatit tim”. Në këtë vendlindje, edhe kur numërohen ditënetët e vdekjes, edhe kur e di se vendlindja yte është në fund të botës apo në askund, mbështjellë me mjegull, ku lindin burra, të cilëve u zbardhën flokët që kur janë fëmijë dhe shikojnë natën më mirë se ditën, përsëri e përsëri, gjithçka rreth e rrotull teje është e bukur, është nga ata vatra ku jeta është e përbërë prej ngjyrash dhe gjethesh, në atë vendlindje ku tragjikja dhe mbijetesa u bënë bashkë në një kohë të vështirë, që përcillnin kolerën në kohën e dashurisë.
Këto shkrimtarë, që kanë në vete bagazhin e botës, frymëzohen prej vendlindjes, bëmave që kanë ndodhur, dhe, madje, nxitin vizionet e mëdha të botës duke u nisur nga ai qoshku i vatrës së dikurshme, shpupurishin hirin dhe gjejnë gacat e një jete, ama, jo për të ngecur aty, ku të vdekurit i dinë më mirë punët e të gjallëve, por për një arsye krejt tjetër, në krijimin e hapësirës së domosdoshme të një përmase të re, që, dashje pa dashje, si një ndër rrokamat e qiellit është pjesë e përtej skajbotës, është misteri i asaj që ka ndodhur, e pabesueshme në kufijtë e saj dhe e afërt në shumë breza.
Namik Dokle është një shkrimtar i tillë, i pazakontë, drithërues, rrëfimtar i magjishëm dhe ngulmues në risjelljen e një dimensioni të ri kohor dhe të dashurisë, që kohën nuk e ka pasur kurrë të vetën , dhe, si duket, edhe më tej do të ketë të njëjtin fat. Përmes romaneve të tij ai do të jetë i përtejkohshëm. Tek Dokle gjithçka është dashuri, besim dhe përbuzje. Ai beson kur shkruan, beson në drojën njerëzore dhe rikthimin e Dashurisë në një kohë ndryshe, beson te goditja që skalit ndjenjën, pa e braktisur kurrë dashurinë njerëzore. Ai, ndryshe nga shumë shkrimtarë të tjerë, është i dashuruar prej vetiu, nuk ka se si bën ndryshe dhe ndoshta këtë ndjenjë e ka pasur gjithnjë, që në zanafillën e besimit të tij. Dokle dashuron qëmtimin e lidhjes së brishtë me të cilën shkrimtarët mundohen të shpjegojnë botën përmes vegimit fillestar dhe përjetimit fundor, të sjellin ato vezullime jetësore të shartuara në kujtesë, nga të cilat nuk shkëputesh dot, mallin që kapërcen gjithçka tjetër te njeriu, deri sa bëhet ajër, pra pjesë e vetvetes; ai, përmes dashurisë , arrin të kapë gjendje jetësore ku gjithçka ndrin, e zhytur në imtësinë e skajeve; nuk fshihet prej saj dhe as nuk struket; butësisht e bën dashurinë të padukshme, por në të njëjtën kohë edhe të prekshme. Ai vë në lëvizje ,duke nxjerrë nga kujtesa e tij apo nga ditarët e shumtë, jo thjeshtë ngjarjet apo bëmat lokale, pra, jo çka i ka rrokur syri i vogël, por rikthimin në kohë të kodeve të nderit, të besimit, të fjalës dhe të mirëdashjes. Ai është shkrimtari i gjendjeve të lëvizshme, të ndodhura apo të vetëkrijuara, por kurdoherë të pranishme dhe uni i Shpirtit të tij si njeri , e pastaj si shkrimtar i dorës së parë,është kaq i dukshëm, sa edhe inekzistent; është fluror, por edhe realist, i barazlarguar nga ngjarjet, në të njëjtën kohë pjesë; i ftohtë, por edhe i pranishëm; është autor dhe përsonazh, megjithëse nuk është veçse një çast i jetës së tij; ka krijuar një kaleidoskop ngjarjesh , dhe , të gjitha këto, përmes një gjuhe të fuqishme e skenave tejet jetësore, të cilat jo rrallë herë janë të përkryera.
Shkrimtarit Namik Dokle nuk i intereson historia dhe as përsonalitet e historisë. Atij i interesojnë viktimet e historisë. Në Shqipëri , ndoshta si askund tjetër, katër poetë të rinj janë ekzekutuar. Janë pushkatuar ose janë varur në mesin e qytetit. Trifon Xhagjika, Vilson Blloshmi, Genc Leka dhe Havzi Nela. Bota e poetëve të duket sikur është mbyllur në pikëllimin e vet. “ Kur të shkruhet Iliada jonë – shkruan njëri nga poetët e shumëdënuar, Frederik Reshpja – nuk do të shemben bedenat as pirgjet, Në rëntë shi- ka për të qenë e gdhendur në ujë; Në rëntë diell –ka për t’u mbështetur në një rreze dielli…Pastaj a këputet rrezja e diellit, a këputet shiu…”
Sidoqoftë do të jetë një Iliadë e përgjakur.
X x x
Është e vështirë, megjithëse lehtësisht e dukshme, të qëmtosh atë lidhje të brishtë, nganjëherë iluzore, me të cilën Namik Dokle shpjegon botën e Skajbotës së tij, përmes vegimeve dhe ndriçimit skajor, në të cilën arrijmë të bëhemi pjesë në ato gjendje ku ekzistenca është e dyshimtë, dhe që kërkon jo pohimin e saj, por strukjen, fshehjen, diçka të padukshme dhe misterioze, në kufijtë e të pabesueshmes, që të joshin për të ecur më tej dhe, befas, atëherë kur nuk e mendon, e ndjen se je pjesë e asaj që ka ndodhur, je i fshehuri në rënien e perdes që ke parë gjithçka, ndoshta në një moment edhe ke folur, ke pasur grishjen për të qenë hija e dukshme në vetëdijen e padukshme.
Një vrasje është në qendrën e romanit “ Kolerë në kohën e dashurisë”. Vrasja e Poetit. Njëri ndër të shumtët vrarë nga diktatura. I pavarr. Më saktë : i shpërndarë në dy varre, nga të cilët, i pari, quhej muranë, dhe kjo jo rastësisht , pasi muranat kanë pasur gjithnjë lidhje me nderimin njerëzor, dhe, i dyti, i pa ditur, askund dhe gjithkund, i pranishëm dhe i panjohur, mister dhe ndjellës, enigmë dhe shpërfillës. Ku janë eshtrat e Poetit?
Një poet i paemër, megjithëse mund të kishte pasur dhjetra, ndoshta qindra emra vetjakë. Ndoshta asnjëri prej tyre, ndoshta të gjithë nën një varr. Një poet i pushkatuar për poezitë e tij nuk është vetëm një dëshmi e krimit, është përtej tij: është mohimi i së bukurës, njerëzores, hyjnores në disa raste dhe tokësores në raste të tjera. Një poet i pushkatuar është imazh, thellësi njerëzore dhe ëndërr e përhënur.
Çdo gjë është simbol, edhe dhëmbja më çjerrëse. Nuk e dimë nëse ajo që na hap plagët më të mëdha është edhe fillimi i ditëve të ardhshme, ku mund të gjejmë pjesë të vetes. Vrasja e Poetit është një e tillë, ndoshta më tragjike se të tjerat, pasi jo për këdo njerëzit bëjnë muranat e tyre. Trupi i Poetit që bie, duke mbështetur paksa kokën në murin e rrënuar dhe pastaj mbi një baltë të përzier me borë, ka në vetvete simbolin e dy botëve, të baltës dhe të borës, të llumit dhe të dritëzimit, të së djeshmes dhe të ëndrrës, fytyrën e Njeriut me zhgun dhe dritëhënën poetike të gjethit që u bë zog dhe vajtoi mbi ullishte.
Namik Dokle ka ndërtuar një skenë të hapur, të shumëfishtë, të lëvizshme në kohë dhe të pambyllur nga koha, ku gjithçka, edhe vetë ai, si të tjerët, njëjtë si Shpirti kur ëndërron, është teatër, aktor dhe auditor.
Shumë shekuj më parë, persiani i mënçur dhe filozof, Omer Kajam pat shkruar se historia e botës është një shfaqje që Zoti, Zoti i shumëfishtë i panteistëve, projekton, vë në skenë dhe sheh, për të dëshmuar përjetësinë e vet, njëjtë si ndodh me autorët e mëdhenj, shkrimtarët, të cilët nuk e kanë bjerrur kurrë aftësinë për të projektuar dashurinë që frymëzon njerëzit, edhe kur ajo mendohet se është e pamundur; nuk e kanë bjerrur vetinë e krijimit të emblemës së besimit, dhe, duke qenë arbitër të fjalës, na sjellin të vërtetën e thjeshtë , se , në këtë botë ekziston diçka, një ndjenjë e veçantë, një rradhë gjendjesh të ngjashme, të cilën mund ta përjetojmë përmes simbolesh, çka Namik Dokle e ka bërë mrekullisht dhe, jo për të qenë të habitur, në mënyrën më njerëzore të mundshme.
Është e habitshme se si, një libër që flet për terrin, më saktë, ferrin, ka kaq shumë dritë.
Zgafellat e letërsisë janë të habitshme, të pafund, do të thoja, por vetëm një shkrimtar i madh e tepër njerëzor mund të mbushë boshllëqet e terrta me një dritë shkëndijuese, e mjaftueshme për të parë të vërtetën dhe, si ndodh rrallë, jo e tepërt për të ndryshuar gjërat. Një libër, si i ardhur nga lajmet e botës tjetër, ku ngërthimi i të keqes së ndodhur nuk është zhdukur ende, dhe që, do të kërkojë ende një kohë tjetër për të fashitur plagët, edhe ashtu të shumta.
Ngjashmëritë e mëdha që pikas Namik Dokle në romanin e tij vlejnë për të provuar shumë të vërteta, fakt i pamohueshëm është se ata ngjajnë me njëra tjetrën, megjithëse kumtet nuk duken se janë të kësaj bote. Një libër për poetët e pushkatuar apo të varur, e, jo më pak atyre që u vranë shpirtërisht, bashkë me të vërtetat se ata nuk kanë përndjekje që të mos e kenë vuajtur, apo reprezalje që të mos e kenë pësuar.
Për Namik Doklen shkrimtar dhe për Namik Doklen përsonazh, të jetosh pa urrejtje është diçka e zakonshme, sepse vetë shpirti i tij është gatuar kështu, por të jetosh pa të vërtetën është e vështirë dhe e pamundur. Nëse e pranojmë se nën qiellin e Skajbotës mund të ekzistojë mugëtira, terri më pas, fillimi i dritës, agsholi i pashmangshëm; nëse e pranojmë se është një skaj bote ku dielli lind dy herë dhe po aq herë perëndon hëna, ku burrat presin lajmet e botës tjetër, pranë vatrës, duke biseduar me tymin e zi të oxhakut, ndërsa plakat rrinin në dritare, flisnin me të vdekurit, duke shikuar lumin poshtë fshatit dhe ahishtën përballë, ku vajzat ëëndërrojnë të martohen me dashuri dhe t’i dërgojnë djalit një tufëz me karafila nga të kopshtit të tyre, atëherë e kemi të qartë pse e duan edhe të vërtetën.
“Dikur kishim shtatë fise, shtatë lloje misri dhe shtatë mullinj. Tani jemi të gjithë njësoj!Po a ka gjë në këtë botë që të mos jetë ndryshe nga të tjerat.”
x x x
I pushkatuar pranë çezmës së Shkozëbardhës, në një fshat të largët verior, ku dielli lind dy herë dhe hëna, po ashtu, ka dy perëndimet e saj, i padukshëm, por i pranishëm; me dy varre , ndoshta prehej në një varr të tretë, njëri nga të cilët bëhej muranë ditën dhe shprishej natën, ëndërrimtar dhe shprishur ëndrrës, Poeti i vrarë, që të sjell ndër mend Frederik Reshpjen, Havzi Nelën, Genc Lekën ,po aq sa Vilson Blloshmin, është përsonazhi i padukur, që aq natyrshëm të duket sikur të përsërit “ së shpejti do të kthehem”. Dhe, si në baladat e lashta, ai do të kërkojë kthimin e tij , përmes kujt tjetër, motrës së tij, që , në të gjashtëmbëdhjetën ditë të pushkatimit të tij, do të rivijë në fshatin e mallkuar , të mblidhte ato pak gjëra që kishin mbetur në dhomën e vogël, në të cilën rrëfimtari, dhe ai mund të jetë vetë Dokle apo sozia e tij, kishte qëndruar në 6 muajt e fundit të jetës së bashku me poetin.
Balada e lashtë rikthehet, motra kërkon të vdekurin, më të gjallë se të gjallët, një motiv i hershëm, që në lindjen e botës, ku “ kalëron i vdekuri me të gjallin”, dhe ku fajet nuk janë më as enigmatike dhe as të pazbërthyeshme. Vëzhgimi i Namik Dokles është i saktë, fillesa e një romani nuk mund të kishte ngritje perdesh më të saktë se sa kjo, aq më tepër që motra e Poetit është nga një qytet legjendash, ku fjala e dhënë dhe pabesia janë ngjizur në të njëjtën legjendë, dhe ku, ndoshta si askund tjetër,legjenda nuk merret me emrat e kunatave që tradhtuan Rozafën. Motivi i lashtë i motrës për vëllain e saj, i ardhur që nga tragjeditë e moçme, që, nën një diktaturë kishte mundur të humbasë përgjithmonë të vërtetën e saj, rishfaqet mrekullisht në botën e Justinës, vajzës që e lidhte shaminë ndryshe nga vajzat e fshatit, që kishte mbi vete pikimin e hënës, që paloste këmishët e vëllait të pushkatuar, sikur të numëronte ditënetët e vdekjes.
Do të vinte koha e shpalosjes së këmishëve të Poetit të vrarë, jo të gjitha mëngjeset do të vdesin në duart e tij; është koha kur trëndafiat vetëtijnë në heshtje për gjëmën e tij, dhe, për më tepër, një kohë që nuk ka për të ardhur kurrë më.
17 vite pas pushkatimit të Poetit fillon të ikë nata mbi statujat e pritjes, në një ajër që vdes ngadalë , duke pritur çdimërimin e stinëve.
Uvertura ka qenë e dikurshme. E dhimbshme. Më shumë se çdo vdekje, Është uvertura e vrasjes së Poetit. Lë pas vetes pyetjen mizore, që, mjerisht, kaq herë është bërë në këtë vend që mund të ishte streha e mrekullive, “ Askush, vërtet askush, nuk e di ku e ka varrin?”
Të pavarrt janë të shumtë. Në cepa lumejsh, gryka përrenjsh të zhurmshëm, humbëtira luginash, në male me gropa apo me mjegull, të zhdukur nën rrënjët e lisave, nën barin që ka mbirë nga zëri i tyre, veç e veç, apo në një gropë të madhe të përbashkët, disa ende të lidhur me pranga që janë ndryshkur tashmë, ndonjërës, sepse ka edhe gra, rrëkezat e ujrave i rrëshqasin në flokët e gjatë, si tëSabiha Kasimatit, dhe, dhjetra kilometra më tej, në vetminë e dhomave të heshtura, nënat që qajnë në heshtje dhe nuk e mbajnë më shumë se një dimër dhimbjen për djalin e pushkatuar atje në fundin e botës, duke ngarendur të shkojnë pranë tyre.
Historinë e Njërit prej tyre,më saktë, të kërkimit të enigmës së varrit të Poetit, që ka një emër dhe njëqind emra në të njëjtën kohë, i varrosur dhe çvarrosur , si të donin të groposnin të gjitha kumtet e mundshme të lirisë marramendëse, e ka sjellë mrekullisht në romanin e tij , “Kolerë në kohën e dashurisë”, shkrimtari Namik Dokle.
Poeti i shquar anglez, Milton thotë se e humbi dritën e syve me vetëdije për të mbrojtur lirinë. Poeti humbi gjithë jetën për të mbrojtur të vërtetën. Në ikjen e tij, si përsëritje e kohrave tragjike, ai mund të thonte se mijra vite para tij poeti persian Hafizi : “ Po iki, pluhuri im do të jetë ajo që jam unë”.
Dokle e ka të afërt atë; jo nga fakti se kishin jetuar nën një çati në gjashtë muajt e fundit të jetës së Poetit , kjo mund të jetë fillesa e një miqësie, por gjithçka është përtej saj. Njeriu ka nevojë që në jetë të ketë një idhull, shembulltyrë e asaj që do të kishte dashur, dhe, në fund të fundit, duam apo nuk duam, jemi gjithnjë më pranë së qëndrueshmes se sa të përkohshmes. Mendimi është i përhershëm, Poeti sjell mendimin e lirisë, që është ende e struktur, dhe, nëse ka gjë madhore, ai kërkon lirinë absolute në një terr absolut.
x x x
17 vite pas vrasjes së Poetit, motra, përsëri motra, tashmë në një kohë tjetër, dhe koha është e papërballueshme në dhimbjen e saj, për më tepër e dykohëshe, do të kërkojë, si qindra të tjerë, varrin e Poetit. Të ketë një cak ku mund të vendosen trëndafilat dhe karafilët shumëngjyrësh të vendlindjes, një vendprehje të qetë, një çast më në fund, diku, pranë nënës, e nëna nuk është më, shkoi edhe ajo nën një shi trëndafilash.
E kam menduar shpesh atë vargan të pafund njerëzor , fill pas janarit të vitit 1991, që ishte nisur të kërkonte eshtrat e të pushkatuarve. Nëna të thinjura nga dhimbja dhe motra me zezonën në sy, etërit që kishin më shumë vraga se sa vite dhe fëmijët që kishin kërkuar më kot në fshehtësi për të pasur një kumt më shumë. Në anën tjetër kishin qenë varrosësit, që, pasi kishin mbuluar trupat e vrarë me dheun e përzier me gurë, gjak dhe eshtra, shpejtonin të fshihnin edhe gjurmët e fundit, duke ribërë krimin dhe ndjellur rivrasjen. Ka qenë një natë fillim gushti, ndoshta tri javë e gjysmë pasi kishim varrosur babain tonë, kur natën, dhe binte shi i furishëm, gjëmimtar, si ndodh shpesh në ditët përvëluese të gushtit, befas, trokiti porta e shtëpisë së madhe, ku sapo kishi zënë vend. Rojtari i varrezave, ashtu i heshtur dhe i nxirë nga dielli, kishte qëndruar nën strehën e vjetër dhe priste. Imë më doli dhe e ftoi brenda, por ai, pasi shikoi nga fillimi i rrugës, i tha shpejt , sikur të ndiqej nga njëqind ujqër njëherësh. “Eja, moj e shkretë, në varreza, i tha, tash tri herë po e hapin varrin e burrit tënd. E ditën për diell. Vijnë nga Tirana”. Dhe iku. Asnjëherë nuk e kam parë nënën time aq të tronditur, në të gjithë qënien e saj kishte tmerrin e së panjohurës dhe kur mundi të nxirrte fjalët e para, si në jerm, i tha nënës së saj, gjyshes sonë : Po sikur të ja tresin eshtrat?
I mendoja shpesh ato qindra e mijra të tjerë, varrehumbur, e askush nuk e dinte se ku kishin mbyllur sytë për herën e fundit. Oh, Zot, “ka ardhur një kohë që mos të të të dhimbset njeriu që ikën nga kjo botë e rrejshme. Kur vdes dikush, të gjithë thonë se ka shpëtuar.”
Justina, motra e poetit, e përkulur mbi vetveten, një njeri që veten e ka harruar gjithnjë, troket një ditë të zakonshme të vitit 1991 në derën e kryeredaktorit të një gazete të njohur, që gjithçka mund të kishte qenë në mendimin e saj, veçse jo shprehje. Ndoshta , ku ta dish, edhe ajo kishte menduar , si një gazetar i njohur do të thonte vite më vonë se, në zyrat e asaj redaksie , punonin ujqër e çakej, e, megjithatë, një letër e shkruar shpejt e shpejt nga Poeti i kishte ndjellur mirësinë dhe besimin. Janë ndarë 17 vite më parë: ajo me bohçen e këmishave të palosura të vëllait të saj, disa fletë ,ku poezitë janë struktur mes rrjeshtave dhe nganjëherë duket sikur janë përcëlluar nga plumbat, dhe një letër të shkruar me ngut, ndoshta në momentet e fundit të Poetit, “ E di, ti nuk më ke tradhtuar”. Është mesazhi i njeriut që po ikën dhe nuk do të lërë pas vetes dhimbje të pamerituara. Ajo nuk ka pasur atë jetë që meritonte. Ai, përmes shumë rrjedhave kishte mbajtur me vete, pa e ditur, atë përcaktim që kishte lënë pas vetes Poeti, “ ti nuk më ke tradhtuar”.
Mes dy kumteve, njërit të heshtur dhe tjetrit, ngrohtësi dhe besim, motra priret gjithnjë nga e dyta. Është gjithçka e thjeshtë: kur i ka besuar Poeti, pse mund të dyshojë ajo.
Gazetari, ai mund të jetë vetë Dokle apo dytësimi i tij, unë do të doja shumë të jetë vetë Dokle – sepse në libër është i njëjtë me atë që kam njohur dyzet e ca vite më parë. Megjithëse përsonazh , më i domosdoshmi në këtë rrëfim mjeshtëror, është i ftohtë, vëzhgues dhe jo pjesë; ai shikon, por edhe ndjen, megjithëse përpiqet të fshehë ndjenjën e tij; shpirti i trazuar kërkon hisen e miqësisë së ndërprerë, sepse nuk mund të jetë i heshtur, por ai vetë , si ato rikthimet normale, është pjesë e gjithë asaj që ndodh.
Në rrugëtimin e Gjetjes së të Pavarrit të Njohur – vetë ky shkak është makabër – është mbesa e Poetit, me një emër të pazakontë të atyre viseve,por edhe të qytetit të mbretërve, Antigona; është i dashuri i saj, Valmiri, ende në florishentën e jetës së tij; të dy studentë, përjetues të natës së 8 dhjetorit 1990; është gazetari, rikthimi i të cilit, pas kaq viteve, në atë fshat të largët, që, sa është misterioz, aq edhe i prekshëm, është edhe Hija e atyre që e vranë. Udhëton i gjalli, udhëton edhe i vdekuri. Çuditërisht, Poeti i vrarë është më i gjallë se sa hija e të gjallit.
Askush nuk e di pse atë fshat e kanë quajtur Bjeshkreta.
Edhe pse po niseshin për të kërkuar një varr, në vështrimet që i hidhnin njëri tjetrit, dy të dashuruarit, gazetari shikonte gazmimin jetësor, një dashuri që valëzonte si thekra para pjekjes në arat e pllajave malore, një valëzim erëmirë, e papërsëritshme në ditët e tjera, që askush nuk mund ta dinte se ku qëndronte enigma e saj.
Bjeshkreta është vendvdekja e Poetit. Do të jetë çasti i ngjizjes dhe fillesa e vendlindjes e stërmbesës së Poetit. Aty ku kishte përkulur kokën pas goditjes vrastare, nga pesë pushkë njëherësh, do të kishte një rifillim jete. Megjithëse, mjerisht, e djeshmja do të vazhdonte të kërkonte haraçin e saj, do të kacavjerrej në jetët e ardhshme si kumt i zi, herë përmes Njeriut me Zhgunin e Zi, herë të tjera përmes emërthyerve, për të cilët kishte pasur gjithnjë një të nëmur “, Të huptë emri”.
Dy të rinjtë kanë diçka të përbashkët: Antigona është frut i një jete mizore, kurdoherë nën gjëmimin e rëndë të pushtetit, është një jetë tragjike, që rëndon ashpër, fillimisht mbi nënën e saj, e pastaj, që nga fëmijëria, mbi vetë jetën e saj.
Valmiri është frut i një përdhunimi i një ditënate vjeshte, kur korbat zënë qoshet e tyre ku bëjnë dimërimin, krakasin zëshëm në ndjellje të pasjetës dhe zezojnë majat e lisave. Një rreshter kufiri, që më pas do të jetë hetues, në fund prokuror, është zezimi i jetës së saj, por edhe hija që i ndjek nga pas. Prokurori është njeriu që ka dënuar Poetin, as vetë nuk e di pse e ka dënuar, cili faj i rëndonte mbi supe. Kush është ky Lorka, e ka pyetur, kur në fletoren e poetit ka gjetur vargjet e përkthyera? Në gjyqin mizor, është çjerrur…Pusho i pandehur!…Pusho!…Prano akuzën! Nuk e pranoj ia kishte kthyer qetësisht Poeti, pos të tjerash, sepse ka një mushkë me gabime gjuhësore. Pranoj të më sakatoni mua, por jo gjuhën e Naimit dhe të Fishtës….
Antigona është frut i një jete që shkoi përmes ankthit, frikës dhe shpresës. Ndërsa dy të parat, ankthi dhe frika, rriteshin, shpresa venitej. Ajo e ka parë vuajtjen në sytë e nënës së saj, por do të jetë edhe fillimi i shpresës. Frika përpiqej të kishte hisen e saj, e nesërmja të veten. Në fillimin e rinisë ishte e djeshmja dhe shpresa; ankthi i së djeshmes dhe shpresa e së ardhmes. Kapitulli i “ Gjyqit të qenit” është fillesa e 8 dhjetorit 1990, fillimi i rënies së frikës dhe ngrehina e parë e shpresës. Frika ishte ende e pranishme, por edhe shpresa kërkonte pjesën e saj. Nëse te Justina frika kishte qenë makth, te Antigona shpresa kishte qenë ëndërr që po konturohej. Për të pasur shpresë duhet vrarë frika. Poeti e kishte varë atë, por Poetin e kishte vrarë frika e shtetit nga idea e lirisë. Është i tmerrshëm një shtet që ka frikë nga liria. Mizor. Herë herë i papërballueshëm, sidomos kur heshtja bëhet mënyrë jetese.
Namik Dokle i sjellë të gjitha këto kapërcime jetësore përmes magjisë së fjalës dhe hulumtimeve të shumë viteve. Në fakt, kështu ka qenë gjithnjë: i etur pas ngjarjeve dhe mbledhës i urtësisë së jetës. Edhe kur jemi njohur, thujase pesë dekada më parë, djem të rinj, ai shënonte mbi bllokun e tij ata që i bënin përshtypje, me etin e njeriut që është i rreshkur.
Ai ka një sistem të veçantë të të shkruarit. Një lloj arti, të cilin nuk e di nëse është e drejtë ta quaj përshtatje krijuese, që nuk mësohet në auditore dhe as nuk transferohet, sado i zgjuar të jesh dhe i zellshëm.
Ai është një njohës i lindur, i natyrshëm, vëzhgues dhe me përvojë i shpirtit njerëzor, i pajisur me aftësinë të futet përmes mendimit dhe ndjenjës në fatet e çuditshme të përsonazheve të tij, e, edhe më tej, të fatit të tij, duke treguar me aftësi një durim të madh të proçesit të ngritjes së veprës së tij. I pangutshëm, ai është punëtor i madh; në dukje i shkujdesur, ai është sistematik deri në vogëlsi; nganjëherë ai është një psikoanalist me aftësi realizuese efikase dhe me një bindje gjithë pasion ndaj fatit njerëzor.
Është fakt se mjeshtrat e shpirtit janë të rrallë në letërsinë tonë dhe më duket se kjo është arsyeja pse romanet e Dokles, të ngjashëm dhe shpesh herë në të njëjtin nivel me romanet modernë të kohës sonë, konsiderohen si njësim i gjurmëve jetësore dhe përthyerjes imagjinare, duke afruar botën makabre të së djeshmes dhe frutin e së nesërmes.
x x x
Të duash të harrosh atë që di kërkon gjithnjë një mundim të veçantë. Disa gjëra nuk mund të harrohen. Pagjumësitë e kohës që shkoi, shpesh herë na duken se nuk janë tonat. Imazhi i një burimi nuk mundet dot të na shuajë etjen. Ajo është brenda vetes. Kështu ndodh edhe diktaturat. Të duket se , duke ikur, kanë marrë me vete gjithë rrëmujën, gjakimin dhe imazhet e tyre. Nuk është kështu. “Askush nuk mund t’i ikë vetes, të vërtetës dhe vdekjes, pavarësisht se ç’forma marrin ato.”
Në janarin e vitit 1991, kur ende Kafja e Madhe e Shkodrës ishte pa u rrënuar, në një tryezë pranë dritareve të mëdha, pinim kafe me Frederik Reshpjen . Ishte i nxehur. “ Dëgjo, tha i zemëruar, ai ka qenë dëshmitar kundër meje në gjyqin tim. Shkrimtar. Unë nuk e kam sulmuar kurrë atë njeri. Ndoshta nga që e përbuzja. Shokët e tij po e sulmonin. “ Po ju, çfarë keni me të? – u thashë. – Ju keni qenë shokët e tij, tanë kërkoni të bëheni ujqërit e tij. Dy nga ata që e sulmonin kanë qenë dëshmitarë kundër meje. Njëri më kërcënonte se do të më vriste. Çfarë bëhet kështu? Turp.”
Marash Mria mund të ishte njëri prej tyre. Përsonazhi zhgunzi i Namik Dokles në romanin e tij. Në Bjeshkretë ende kujtonin kafkën e tij pa flokë në pjesën e sipërme dhe përpjekjet e Marashit për të mbledhur flokët nga të gjitha cepat e kokës për të mbuluar lëkurën e verdhemtë, ashtu si fshatarët mbulojnë pjeprat e kopshtijeve me bar të thatë për t’i mbuluar nga hajdutët.
Ato ditë kur po bëhej gjyqi i parë i demonstruesve të 13 dhjetorit, në një sallë të katit të sipërm të gjykatës, shkova të dëgjoja. Kryetari i gjyqit, që gjithë jetën kishte qenë i heshtur dhe hije rëndë, në momentin kur njëringa të gjykuarit po qeshte nën buzë, gjithë tërsëllimë iu kërcënua, “ Mos m’i zbardh dhëmbët, se t’i bëj copa – copa dhe të rras nja 20 vite burg, e të jap edhe plumbin!”.
-Burgun ma jep, plumbin nuk ma jep dot – i tha qetësisht tjetri. Ajo kohë shkoi. Në daç provoje.
Një vit e gjysmë më vonë, tani në sallën e teatrit, njëri nga të dënuarit do i drejtohej presidentit të sapo zgjedhur, përse pikërisht atë gjykatës, që kishte dënuar me pushkatim njerëz pa faj, e kishte vënë kryetar të një strukture të lartë të gjyqësorit. Presidenti i tha se ai, gjykatësi , u kishte ndihmuar, e tjetri, që ende kishte vragat e prangave, turfullueshëm u gërmush se , gjuha i është dhënë gjithkujt, por ndershmëria pakkujt!
Ky njeri zhgunzi mund të kishte emërin Drobniku, apo si e quante fshati, Grobniku – bajgë pas murit, ose si i thonin në Bjeshkretë lugatit, atij që ngrihet nga varri për t’i dhënë dorën e fundit një të keqeje.Mund të kishte njëqind emra. Mund të ishte krejt i paemër. Krimi kishte kërkuar alibinë e tij , jo përmes një njeriu. Përmes një lukunie. Është përsonazhi makabër i romanit, që mund të duket i pabesueshëm, por, edhe ashtu, në mizorinë e tij, nuk është i plotë. Ashtu si nuk është i vetmi.
Në ditët kur zhvillohej gjyqi i demonstruesve të dhjetorit 1990 në Shkodër, dhe për të nuk dihej shumë, pasi shumëçka po zhvillohej përmes tinëzisë dhe territ, qëlloi të dëgjoja dy biseda të pazakonta.
Si gazetar i “Zërit të Popullit” – kisha pak muaj që kisha shkuar atje, megjithëse Namik Dokle , shefi im i dikurshëm më kishte afruar të jem sekretar kolegjiumi në një gazetë tjetër. “ Mos shko, më tha Dokle, rri këtu!”, më kishte thirrur sekretari i Komitetit të Partisë.
Kshte qenë një dëshirë e herëshme e atit tim që një ditë të punoja në këtë gazetë. Idealist i pandreqshëm, ai iku nga jeta një muaj pasi kishte bërë 36 vite. Si duket, një letër e dërguar Enver Hoxhës, për arestimet në Iballe dhe vrasjen e mikut të tij, Lekë Berisha, shpejtoi fundin e tij. Një gazetare e vjetër, me të cilën punoja, Hatixhe Reka , më tha në mirëbesim : “ pse po shkon në “Zëri i Popullit? Tani ka mbaruar gjithçka! – Dhe më shikoi në sy , sikur donte të më thonte , mos u bej pjesë e rrokullimës së tyre edhe ti.
Në zyrën e sekretarit ishin edhe dy burra të moshuar, veshur me pallto të zeza, të gjata,. Njërin e njihja mirë; ai kishte qenë shefi i sigurimit të shtetit në Pukë dhe njeriu që, si do të shkruante më pas Enver Hoxha, në një qarkore drejtuar gjithë komiteteve të partisë, ishte njeriu që, pa marrë lejen nga Komiteti Qendror, kishte ngritur një dosje dhe kishte vënë në përpunim sekretarin e parë të partisë së rrethit. Ky sekretar ishte im atë. Tjetri, pak më i gjatë, megjithëse gjatësia nuk i dukej,pasi rrinte i përkulur, kishte qenë gjykatës dikur dhe tani përgjegjës në një sektor furnizimi. Fytyrën e kishte të zbehtë, sytë e futur brenda zgavrës, duart i dridheshin.
-Pse po zgjatet gjyqi ndaj horave – i foli ai që kishte qenë në Pukë. Horave po ua zgjate, ta këpusin. Dikur nuk ishte kështu. Unë lidha 30 burra të Dukagjinit me në një fill peri leshi dhe u thashë, ku të këputet peri, do vras atë që është para, e atë që është prapa. Askund nuk u këput. Mos ia zgjatni. Nuk i thonë kot, gjyq i popullit.
Fliste dhe fytyra i egërsohej.
Tjetri, ai që ishte më i gjatë, por që nuk dukej, sepse përkulej, shtoi:
-Kur u bë lëvizja e Postribës e na sulmuan me armë, nuk ua zgjatëm shumë. Ata sulmuan në mëngjes, në drekë ua bëmë gjyqet, në darkë i pushkatuam. Kaq ishte.
Dhe çuditërisht fytyra nisi t’i merrte jetë.
Në romanin e Namik Dokles, përmes shënimeve të prokurorit Drobniku, që fshati e quante Grobniku, lugati që i jep shtymën e fundit të gjallëve, janë pushkatimet e bëra nga ai. Që nga gjeneralët, Poeti, prifti i fshatit, për ballancim – një hoxhë, një agronom, përsëri një poet, Havzi Nelaj, trupi i të cilit, vite më vonë, do të gjendej në gropën e një shtylle, por pa kokë.
Grobniku, – bajgë pas murit – prokurori i zi, që mund të kishte shumë emra në të njëjtën kohë, është babai i Valmirit, të dashurit të mbesës së Poetit. Valmiri , pafajshëm në pafajninë e tij. I dashuruar, dashuronjës. Mbështetur në një ëndërr, nga e cila duan të heqin shkopi i policit në natën e 8 dhjetorit dhe goditja e të atit në pasditen tjetër. Ai ka një qartësi shpirtërore që vjen nga bota e tij, pa e ditur se e shkuara kërkonte hisen e saj. Është një përballje e vazhdueshme.
Është një nga mesazhet e mëdha të romanit: raporti mes së djeshmes dhe të nesërmes. Cili do të jetë fatlum dhe çfarë do të përmbysë ai? Do të jetë rëndues, mbytës, mohues i gjithçkaje dhe rrafshues i çdo dashurie të mundshme.
Mund të duash të shkëputesh prej saj, ajo nuk shkëputet nga ti. Është një raport i lashtë, tejet i lashtë, që nga kohrat e herëshme. Ka ndodhur gjithnjë. Ka dilemën e përjetshme: a janë fëmijët fajtorë për krimet e etërve? Cila pjesë e fajit rëndon mbi to? Është qark që ngjitet apo një leckë që mund të hidhet? Asnjë rast nuk i ngjan një rasti tjetër, por e përbashkta mbetet : askush nuk mund të shkëputet nga krimi i familjes së tij, por, në të njëjtën kohë, askush nuk mund ta marrë mbi vete si pjesë e domosdoshme. Për më tepër në një dashuri, që , edhe pse nuk ka kufijtë, gardhimet e saj, përsëri ka disa tabu që vështirë të rrëzohen. Dashurinë nuk mund ta gardhosh, por as të djeshmen nuk mund ta futësh në vathë. Që nga tragjeditë e Eskilit ka ardhur ky kumt i pavdekshëm: ndërlidhja mes krimit në familje, atit dhe birit, vajzës dhe nënës, motrës dhe vëllait.
Mbesa e poetit të vrarë dhe djeli i vrasësit. Poeti që ëndërronte lirinë dhe ndjellte besimin, dhe , në anën tjetër, prokurori që kishte për detyrë pas pushkatimit të jepte plumbin e fundit, që në gjetjen më makabre të mundshme, quhej plumbi i besimit.
Dokle ndjen dhimbje për çfarë ka ndodhur, është i prirur drejt dashurisë, ai vetë do të kishte dashur të ishte dëshmitari i tretë i dasmës së tyre, një lloj kumbare, por sa është e mundur kjo?
Është një dashuri që e ka zënë mali përfund. Edhe nëse hiqet ai, shkëmbinj do të mbeten. “ Çfarë të thosha përpara mjerimit të atij djali, portat e jetës së të cilit ishin kapur me gërvima ndryshku, që gërryenin hekur dhe brenin kocka.”
Një lidhje e tillë, në një kohë tjetër, fejesa e djalit të kryeministrit me bijën e një familje kundër regjimit i kishte ngrënë kokën Mehmet Shehut. Megjithëse koka e tij kishte filluar të binte prej kohësh, alibia ishte gjetur mrekullisht.
Njëra palë duhet të falë. Kush e ka të drejtën e faljes? Mund të gjesh një jetë, por do të kesh humbur një vdekje. Cila është më e rëndësishme? Namik Dokle, si duket, është i bindur se vdekja jeton shumë më tepër, vite dhe shekuj më shumë se jeta, se ajo, ndryshe nga jeta, rëndon dyfish: mbi të vdekurit dhe mbi të gjallët. Edhe mbi të gjallë-vdekurit!
Ësahtë një kohë tjetër, meso-kohë, as e frikës dhe as e shpresës. “E vramë frikën, por ende nuk kemi ngjallur shpresën.”
A duhen ngatërruar të vdekurit me të gjallët? Askush nuk e di. Namik Dokle, një njohës i mirë i botës hispanike , sjell një thënie të kryeministrit të parë spanjoll, pas Frankos . “Asnjë spanjoll të mos pyetet se nga vjen, çdo spanjoll të pyetet se ku dëshiron të shkojë.”
A mund të ndodhë kjo edhe në Shqipëri? Profetët e rremë janë bërë të shumtë. “ Po nuk zuri edhe kësaj rradhe, s’ka zot që ta shpëtojë të krisurën e Shqipërisë. E krisur e madhe si e çarë malesh, si e prerë qielli, si e gremsur e tokës.”
Për të shkuar më tej: shumë njerëz, të shkakërritur sytë nga pushteti u bënë pjesë e krimit. Namik Dokle, përmes pak përsonazheve, dy prej të cilëve të skalitur, Marash Mrisha dhe prokurori Grobniku – si e thërriste fshati, jep saktësisht greminat djallëzore të një kohe ndryshe, që kurrë nuk po bëhet ndryshe. Marash Mrisha , instruktori i Komitetit të Partisë, që të bënte gjëmën dhe të merrte shpirtin, tani , i shndrruar, si gjarpëri i kthyer në zhapi, apo, edhe më tej një mace përkdhelëse dalur nga tigri i çmendur, është drejtues i shoqatës, për më tepër për Poetin e vrarë. Tjetri, prokurori, i rënë mbi krevat, gjysëm kufomë, i paralizuar, i mbytur në shurrën e tij, vazhdonte të hungërinte, pa artikuluar dot asnjë fjalë. Hëë, hëë, hëë…..
x x x
Me një qartësi më të madhe se në çdo roman tjetër të viteve të fundit , krejt i sinqertë dhe njerëzor, klithmë e njëkohshme jo vetëm e tij, por e sjellë nga ai, në roman është ajo që rëndom e quajmë Mea Culpa, pjesa ime e fajit.
A jemi të fajshëm, edhe ne të të tjerët, që nuk ishim pjesë e gjykatave, nuk dënuam e as nuk hetuam askënd, nuk shkuam si dëshmitarë dhe nuk shkruam letra për miqtë e shokët tanë? Cila pjesë e kësaj gjëme është mbi shpatullat tona dhe sa mund të bartim nga ajo pjesë e fajit?
Dokle i përket atyre njerëzve fisnikë që kërkon të bartë mbi vete pjesën e fajit njerëzor. “Kemi shkruar, atë që nuk kemi besuar dhe kemi folur atë që kemi besuar.”.
“ O Zot, sa të dobët paskemi qenë! Nëse nuk jam aq i fuqishëm sa të mbroj të vërtetën, nuk do të jem aq i dobët sa për të duartrokitur gënjeshtrën…Por ne as kaq nuk e bëmë…duartrokitnim e nxitnim të tjerët për të duartrokitur…sajonim heronj nga hiçi…”
Na vjen turp për shumë e shumë gjëra, për ato që folm dhe nuk i folëm, për kokën që e ulëm dhe sytë që nuk i ngritëm, për ç’ka ditëm dhe nuk ditëm, për pyetjet që i bënim vetes dhe kurrë nuk iu përgjigjëm, për shumë gjëra të kësaj dhe të asaj bote…”
x x x
Kur e lexova për herë të parë romanin e ri të Namik Dokles, ndjeva tronditjen dhe nuk e di pse më janë kujtuar shumë gjëra njëherësh. E kam njohur prej shumë viteve, nganjëherë më duket se e kam njohur gjithë jetën, e, megjithatë, kjo që po lexoja ishte përtej njohjes sonë. Ai, me shumë dritë, kishte ngritur një kështjellë dhimbje.
Pastaj, mes të tjerave, i shkrova:
Njerëzor në dhimbje dhe pjesë e dhimbjes në greminën e tjetrit, një peizazh shpirti në një botë koleriane, ku gjithçka është e turbullt, mendja, qendresa, rendja, poezia, e fshehta, dashuria e përgjysmuar, poetët, fati i njeriut dhe malli…Është nga romanet më të mira të letërsisë sonë dhe, pa dyshim, ndër më tronditëset.
Ende, edhe sot, jam i tronditur nga ky roman, por edhe nga drita përmes tij, ku mund të shoh një fshat, në të cilën dielli lind dy herë dhe hëna shfaq dy herë pamjen e saj.
Dhe besoj se ndodh kështu.
Namik Doklen e kam besuar gjithmonë.
